Διόνυσος

(Από τα σημειώματα του δίσκου)

Σημείωση: Κάθε έργο συμπληρώνεται διαρκώς έως ότου τελειοποιηθεί πλήρως.

Διόνυσος

Σύγχρονο μουσικό θρησκευτικό δράμα σε ποίηση του συνθέτη.
Τραγουδά ο Θανάσης Μωραΐτης.
Ενορχήστρωση & Διεύθυνση ορχήστρας: Μίκης Θεοδωράκης.
Διεύθυνση χορωδίας: Αντώνης Κοντογεωργίου.

Δεύτερη έκδοση (1995): CD (Σείριος: SMH 85 001 - ΜΙΝΟS EMI).
Τρίτη έκδοση (2008): CD (Σείριος: SMH 50999 5202392 7 - ΜΙΝΟS EMI). Νέα έκδοση του έργου σε CD με ψηφιακή επεξεργασία και πολυσέλιδο ένθετο, με φωτογραφικό και πληροφοριακό υλικό.

Μ’ αυτό τον δίσκο εγκαινιάζεται η εταιρία ΣΕΙΡΙΟΣ.

1.Πομπή add
2.Διόνυσος (Η απολογία του Διονύσου - Αντιστροφή Α' - Αντιστροφή Β') add
3.Μια φυλακή add
4.Το ψυγείο add
5.Η αρκούδα add
6.Στις 10 του Δεκέμβρη add
7.Ο προδότης add
8.Ο κολίγος add
9.Τη Ρωμιοσύνη να την κλαις add
10.Οραματισμός (Τα κρύσταλλα της αβύσσου) add
11.Καλά βουνά add
12.Το ταξίδι add
13.Ορχηστρικό add

1 ΠΟΜΠΗ - Η ΔΙΚΗ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

2 Η ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ - ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ Α - ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ Β - Ο ΛΑΟΣ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

3 ΜΙΑ ΦΥΛΑΚΗ - Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΑΟ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

4 ΤΟ ΨΥΓΕΙΟ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

5 Η ΑΡΚΟΥΔΑ - ΧΟΡΙΚΟ (Η μάχη του Δεκέμβρη - Ο πρώτος θάνατος του Διονύσου & το ξεκίνημα της πομπής)

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

6 ΣΤΙΣ 10 ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΗ - Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

7 Ο ΠΡΟΔΟΤΗΣ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

8 Ο ΚΟΛΙΓΟΣ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

9 ΤΗ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ ΝΑ ΤΗΝ ΚΛΑΙΣ - ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

10 ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ (Τα κρύσταλλα της αβύσσου) - ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

11 ΚΑΛΑ ΒΟΥΝΑ - ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ - Η ΠΟΜΠΗ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...

στίχοι: Μίκης Θεοδωράκης, τραγούδι: Θανάσης Μωραΐτης

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΟΥ ΣΕΙΡΙΟΥ ΚΙ Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Κάθε φορά που θέλησα να παίξω σοβαρά, βρήκα απεριόριστη τη συμπαράσταση του φίλου μου Μίκη Θεοδωράκη, εξαίσιου τεχνίτη των ήχων και των αισθημάτων. Είναι αλήθεια πως πολλές φορές διαφωνήσαμε στο παρελθόν μα πάντα στα δευτερεύοντα και στα τριτεύοντα, ποτέ στα πρώτα και πρωταρχικά. Σ΄αυτά υπήρξαμε πάντα συναγωνιστές.

Έτσι και τώρα με τον Σείριο. Θέλω να παίξω τον τροχονόμο και τον αρχειοθέτη μιας μουσικής ελληνικής κι επιλεγμένης, που θα ασκήσει επιρροή και σε προέκταση παιδεία, σε ακροατές που δεν έχουν ακόμα εφησυχάσει σε δημοσιογραφικές και κομματικές «υποδείξεις» περί Μουσικής και περί Τέχνης γενικά.

Μόλις έμαθε ο Θεοδωράκης το καινούριο παιχνίδι μου, δεν έχασε καιρό, βάζει φτερά κι έρχεται να με βρει στο Σείριο – εκεί που, καθώς γνωρίζετε, «κατοικούν παιδιά» κι εγώ μαζί τους. Και μου ΄φερε τη Φαίδρα και τον Διόνυσό του. Πολύ χάρηκα την εμπιστοσύνη του. Και φρόντισα μαζί μ΄αυτόν, μέσα σε αρκετά μερόνυχτα εργασίας, ν΄αποκτήσουν τα πρόσωπα αυτά όλη την ερωτική έλξη που οφείλουν να έχουν, σαν κορυφαία έργα από την πιο πρόσφατη εργασία του.

Με τον Διόνυσο ο Μίκης Θεοδωράκης πραγματοποιεί κάτι που μόνο ένας αληθινός τεχνίτης της μουσικής μπορούσε να πραγματοποιήσει. Μια οικοδομημένη προέκταση του λαϊκού, μέσα στην περιοχή του προβληματισμένου έντεχνου τραγουδιού.

Πρέπει να προσέξετε πολύ τον Διόνυσο, αφού χαρείτε τη συγκίνηση της πρώτης επαφής μαζί του. Για να διαπιστώσετε τι πάει να πει «έντεχνη λαϊκή μουσική» στα ικανά χέρια ενός γνήσιου μουσικού. Και πως, μες από ευρηματικούς μελωδισμούς και συναρπαστικούς συνδυασμούς ήχων, ξεδιπλώνεται ένα έργο, που μαζί με την εντατική ατμόσφαιρά του, περιέχει μέσα του πικρά μηνύματα των χαλεπών καιρών που ζούμε.

Το επικό στοιχείο του Θεοδωράκη στην απόλυτη ωριμότητά του και μακριά από τις μεγαλόπρεπες εκτονώσεις των δρόμων. Το επικό, τέλεια συγκερασμένο με την ελεγεία των πολιτικών απογοητεύσεων και του ενεδρεύοντος Θανάτου.

Νιώθω περήφανος που ο Σείριος ανάμεσα στα παιδιά που τον κατοικούν, συμπεριέλαβε και τον συγκλονιστικό ΔΙΟΝΥΣΟ του Μίκη Θεοδωράκη.

Μάνος Χατζιδάκις

ΚΑΤΑΤΟΠΙΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ-ΠΑΡΑΓΩΓΟΥ:

Ο Διόνυσος όπως είναι γνωστό, έλαβε μέρος στη μάχη του Μακρυγιάννη, τον Δεκέμβρη του 1944. στις 10 του Δεκέμβρη ο αγγλικός στρατός κατέλαβε την Ακρόπολη. Παρά την υπόσχεσή τους ότι θα σεβαστούν το ιερό μνημείο, από κει πισώπλατα ήρθε το θανάσιμο πλήγμα. Ο Διόνυσος κηδεύτηκε την ίδια μέρα, στις 10 του Δεκέμβρη, μαζί με δεκάδες άλλα αγόρια και κορίτσια που είχαν προσφέρει κι αυτά τα νιάτα τους στην Άνοιξη.

Η φανταστική πομπή ξεκίνησε από τη γωνία Τζιραίων και Συγγρού και σε συνέχεια ακολούθησε προς τ΄αριστερά την Διονυσίου του Αρεοπαγίτου.

Ήταν φυσικό η ζωή της Ελλάδας να κινηθεί από τότε με άξονα την πομπή του Διονύσου. Οι Έλληνες φώναζαν: ο Διόνυσος Ζει – ο Λαμπράκης Ζει – ο Πέτρουλας Ζει – ο Παναγούλης Ζει – και ούτω καθεξής. Γιατί φυσικά ο Διόνυσος, παρ΄ότι νεκρός, διατηρούσε, ως ημίθεος, ολοζώντανη την παρουσία του.

Περιστοιχισμένος πάντοτε από εφήβους και νύμφες διέτρεχε τη χώρα που θεϊκή μοίρα τον είχε καταδικάσει έκτοτε σε χίλιες δυο δοκιμασίες.

Φυσικά, χάρη στο πνεύμα του Διόνυσου, η ψυχή των Ελλήνων ετρέφετο με φως έτσι ώστε πάντοτε να είναι νικητής ο λαός. Να όμως που η πορεία ύστερα από 40 χρόνια οδηγήθηκε αντί για τους ανθισμένους λειμώνες –όπως όλοι το εφαντάζοντο- στην ΠΝΥΚΑ, όπου ήδη έχουν συναθροιστεί οι κάθε λογής θανάσιμοι εχθροί του Διονύσου για να τον καταδικάσουν.

Ο δημιουργός του έργου ΔΙΟΝΥΣΟΣ προσπαθεί να περιγράψει τα συγκεκριμένα συμβάντα, ενώ από την άλλη πλευρά προσπαθεί να καταγράψει τις μνήμες, τις γνώμες και τα σχόλια που περνούν από τη σκέψη του Διόνυσου κατά τη διάρκεια της Δίκης και λίγα λεπτά πριν από το τελειωτικό τέλος.

ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΚΑΙ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ :

Έργα πολιτικής σκοπιμότητας

Η όπερα ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, όπως και το θρησκευτικό δράμα ΔΙΟΝΥΣΟΣ που γράφτηκαν και παρουσιάστηκαν στα μέσα της δεκαετίας του ΄80, είναι δύο έργα φορτωμένα με κοινωνικά-πολιτικά-εθνικά ¨καθήκοντα¨, προορισμένα να επιτελέσουν μια συγκεκριμένη ¨αποστολή¨.

Εδώ πράγματι χρησιμοποίησα τον ποιητικό λόγο, τη μυθοπλασία και τη μουσική, για να υπερασπίσω τις ¨πολιτικές¨ μου ιδέες.

Ποιες ήταν αυτές; Ήταν βασικά η καταγγελία του νέου πλέγματος εξουσίας, που έχοντας ως βάση το δόγμα Η Εξουσία για την Εξουσία, άρχισε να υφαίνεται σα δίχτυ αράχνης και να τυλίγει το σύνολο της εθνικής μας ζωής απ΄τα πρώτα χρόνια της διακυβερνήσεως του ΠΑΣΟΚ (1981 και μετά).

Η παραίτησή μου από τη θέση του Βουλευτή Επικρατείας του ΚΚΕ στα 1986 είχε ως βασική αιτία το γεγονός ότι η ηγεσία του και γενικότερα η Αριστερά δεν έβλεπε την εποχή εκείνη τον κίνδυνο. Είχε αυταπάτες. Και γι΄αυτό το λόγο σ΄ένα μεγάλο βαθμό συνεργούσε σ΄αυτή την καταστροφική για το λαό μας πολιτική.

Μια πολιτική που για να ολοκληρωθεί θα έπρεπε να διαβρώσει και στη συνέχεια να διαλύσει το μαζικό κίνημα της χώρας μας, δηλαδή να διαλύσει την ιστορική Αριστερά, που εντούτοις τόσα δείγματα αντοχής έδειξε στα σκληρά μετωπικά χτυπήματα της Δεξιάς και των ξένων.

Εκτός από την Αριστερά, που ήταν πολιτική του έκφραση, το μαζικό μας κίνημα είχε ψυχή του το νεοελληνικό πολιτισμό και ήθος. Επομένως, η Νέα Εξουσία θα έπρεπε για να στερεωθεί να περάσει και πάνω απ΄το πτώμα του.

Είχα λοιπόν τρεις σπουδαίους λόγους να επιστρατεύσω όλες τις δυνάμεις μου προκειμένου να εμποδίσω την ολοκλήρωση ενός σχεδίου άλωσης του ελληνικού λαού, που τον οδηγούσε προς τον εκμηδενισμό του σαν ιδιαίτερη εθνική παρουσία, δύναμη και ακτινοβολία μέσα στο σύγχρονο κόσμο: Ήμουν Έλληνας, Αριστερός, και Καλλιτέχνης.

Το πόσο δίκιο δυστυχώς είχα, δεν άργησε να φανεί… Πριν κλείσει η δεκαετία του ΄80, η χώρα μας συγκλονίζεται απ΄την υπόθεση Κοσκωτά. Η Νέα Εξουσία, στην προσπάθειά της να επιβάλει τον έλεγχό της σε όλο τον εθνικό χώρο, σχεδιάζει την άλωση της Πληροφόρησης στον χώρο του Τύπου. Είναι το κομμάτι που της λείπει, ώστε να μονοπωλήσει τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, γιατί τότε δεν υπήρχε η ελεύθερη ραδιοφωνία-τηλεόραση, που ήταν κρατική και επομένως όργανο στα χέρια της Νέας Εξουσίας.

Όμως η υπόθεση Κοσκωτά είχε πολλές παραμέτρους. Η κυριότερη υπήρξε αυτή που αποκάλυψε τη σήψη και τη διαφθορά που συνοδεύουν άλλωστε κάθε μορφή ανεξέλεγκτης εξουσίας με την παράλληλη εξουδετέρωση του ζωντανού μαζικού κινήματος και της Αριστεράς.

Μπροστά στα εθνικά αδιέξοδα, στα οποία οδήγησε τη χώρα το δόγμα Εξουσία για την Εξουσία, αφυπνίστηκαν επιτέλους οι διασπασμένες ηγεσίες της Αριστεράς που για πρώτη φορά ενώθηκαν δημιουργώντας τον ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ. Το ίδιο σοκ, ως φαίνεται, έπαθαν και οι κεντροδεξιοί με αποτέλεσμα σαράντα περίπου χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου (1949-50) να συναντηθούν επισήμως εκπρόσωποι των δύο αντιμαχόμενων παρατάξεων προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού τη νέα εθνική καταστροφή. Έτσι σχηματίζεται η Κυβέρνηση Συνεργασίας Αριστεράς-Δεξιάς (Συνασπισμός-Νέα Δημοκρατία) και για πρώτη φορά στη νεοελληνική ιστορία εκπρόσωποι της Αριστεράς επωμίζονται κυβερνητικές ευθύνες.

Μέσα απ΄το μεγάλο κακό –την εθνική κρίση- είχε βγει τουλάχιστον ένα μεγάλο καλό – η συμφιλίωση.

Αυτή η νέα διάταξη δυνάμεων είχε πιάσει και είχε κλείσει σα σιδερένια τανάλια τη Νέα Εξουσία που, όπως ήταν φυσικό, αντέδρασε λυσσαλέα επιστρατεύοντας όλες της τις δυνάμεις.

Η Αριστερά αφού έκανε το πρώτο σημαντικό και ιστορικό της βήμα, έχασε αμέσως τον προσανατολισμό της. Δεν μπόρεσε να αντέξει και να αντιμετωπίσει τον ολοκληρωτικό πόλεμο παραπληροφόρησης και λάσπης που εξέπεμπαν εναντίον της κυρίως τα λαϊκίστικα φρούρια της Νέας Εξουσίας που είχαν καταφέρει να παγιδέψουν ένα μεγάλο ποσοστό απληροφόρητων αριστερών.

Έτσι η ηγεσία του Συνασπισμού πρώτα έσπασε την κυβερνητική συνεργασία της με την Κεντροδεξιά αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο της ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ και στη συνέχεια διασπάστηκε και πάλι, με αποτέλεσμα το μαζικό κίνημα και ο πολιτισμός να δεχτούν καινούρια βαριά πλήγματα ανοίγοντας το δρόμο για την επάνοδο της Νέας Εξουσίας, που είχε καταφέρει στο διάστημα αυτό να διατηρήσει ενωμένο τον βασικό όγκο των δυνάμεών της.

Όμως αυτή η επάνοδος της στην κυβερνητική εξουσία (1993, Οκτώβριος) γίνεται κάτω από όρους δυσμενείς γι΄αυτήν και για το Έθνος. Σε βαθμό που δίκαια μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι η ιστορία γράφεται από κάποιον μεγάλο τραγικό ποιητή που θέλει τους υπεύθυνου του δράματος να είναι παρόντες στον επίλογο της τραγωδίας ώστε να υποστούν τελικά οι ίδιοι τις συνέπειες των δικών τους πράξεων, να βιώσουν οδυνηρά το δράμα που οι ίδιοι εξύφαναν εισπράττοντας και πληρώνοντας με ακριβό –προσωπικό, ηθικό και ιστορικό- τίμημα τις θύελλες που θα ξεσηκώσουν οι άνεμοι που έσπειραν.

Είδαμε πιο πριν ότι η υπόθεση Κοσκωτά οδήγησε σε συνάντηση Αριστεράς και Κεντροδεξιάς και στη σύναψη κυβερνητικής συνεργασίας ανάμεσα στις δύο παρατάξεις που πρωταγωνίστησαν στον Εμφύλιο Πόλεμο.

Δεν ήταν όμως η μόνη συνέπεια. Το κύριο μέτωπο –μπορούμε να πούμε- ενάντια στη Νέα Εξουσία- το άνοιξε και εν συνεχεία το συντήρησε έως το τέλος η συνασπισμένη δύναμη των μεγαλοεκδοτών των αθηναϊκών εφημερίδων, που κατανόησαν ότι τυχόν επιτυχία του πειράματος Κοσκωτά θα σήμαινε τον οικονομικό και επομένως το δημόσιο θάνατό της.

Στο μεταξύ, η καθιέρωση και εξάπλωση της ελεύθερης ραδιοφωνίας-τηλεόρασης, που γρήγοραν έθεσαν υπό τον έλεγχό τους, τους επιτρέπει να αντιστρέψουν το νόμισμα στην τακτική της Νέας Εξουσίας για τον απόλυτο έλεγχο της πληροφόρησης. Εμπνευσμένοι από το δόγμα της, επιβάλλουν το ουσιαστικό μονοπώλιο στην πληροφόρηση και επομένως και στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.

Επιλέγοντας, επηρεάζοντας και θέτοντας υπό τον έλεγχό της πολιτικά στελέχη από όλους τους χώρους με το δέλεαρ της προβολής και το φόβο της λάσπης, επεκτείνουν τον έλεγχό τους σε όλο τον εθνικό πολιτιστικό χώρο. Αναδεικνύονται σε κυρίαρχους του πολιτικού παιχνιδιού.

Πανικόβλητες οι πολιτικές ηγεσίες τους ανοίγουν διάπλατες τις πόρτες των κρατικών προμηθειών. Μια νέα, καθαρά νεοελληνική πρακτική καθιερώνεται : Η ιδιωτικοποίηση με κρατικά κεφάλαια! Και ο κρατικός έλεγχος; Είναι ανύπαρκτος, γιατί οι αρμόδιοι υπουργοί είναι όργανα των ¨Υπέρ ιδιωτών¨.

Έτσι η Νέα Εξουσία πιάνεται μέσα στο δίχτυ που η ίδια ύφανε. Μαζί της όμως έχει πιαστεί και η εθνική μας ζωή. Ο ρόλος των κομμάτων υποβαθμίζεται. Το μαζικό κίνημα είναι ανύπαρκτο. Η ελευθερία της σκέψης είναι λέξη κενή, μιάς και στην πράξη ιδέες, πρόσωπα και ενέργειες ελέγχονται ασφυκτικά. Η Αριστερά έχει περάσει στην επιθανάτια αγωνία με εξαίρεση το ΚΚΕ, που έμεινε έξω απ΄τα δίχτυα αυτής της νέας μορφής ολοκληρωτικής εξουσίας. Ο νεοελληνικός πολιτισμός στο στόχαστρο της Αράχνης δέχεται τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές το τελικό πλήγμα με τη μορφή νομοσχεδίων που ψηφίζονται στη Βουλή.

Αυτή η εκτενής έκθεση των ιστορικών γεγονότων και των πολιτικών εξελίξεων της τελευταίας δεκαετίας υπήρξε απαραίτητη, προκειμένου να κατανοηθεί το κείμενο που έχετε στα χέρια σας. Εάν πίσω από το κάθε νόημα, την κάθε λέξη που θα διαβάζετε, έχετε υπ΄όψιν σας την ανάλυσή μου αυτή, είμαι βέβαιος ότι όχι μόνο θα κατανοήσετε καλύτερα το έργο αλλά κι ακόμα ότι θα με δικαιώσετε.

Δυστυχώς στη χώρα μου δεν ευτύχησα να έχω άξιους, υπεύθυνους και προπαντός ικανούς αντιπάλους. Παρότι συνθέτης με όγκο έργου και καλλιτεχνικής δραστηριότητας, μπορώ να πω άφοβα ότι υπήρξα ο πολυγραφότερος συγγραφέας θεωρητικών και πολιτικών άρθρων, αναλύσεων και μελετών. Η πολιτική μου σκέψη υπήρξε πάντοτε πεντακάθαρη. Το ίδιο και οι πολιτικές μου επισημάνσεις, επιλογές και κινήσεις μου.

Και όμως (είναι εκπληκτικό!) ποτέ έως σήμερα δεν είχα την τιμή ενός διαλόγου επιπέδου, μιας αντιπαράθεσης επιχειρημάτων, ενός εποικοδομητικού διαξιφισμού ιδεών.

Γενικεύσεις, αφορισμοί, λασπολογία, με αποδέκτη το θυμικό και τα πιο χαμηλά ένστικτα των ανθρώπων και του λαού.

Ίσως όμως όλη αυτή η στάση να υπαγορεύτηκε από τα διάφορα κέντρα εξουσίας, που παρά τις διαφορές τους είναι εξίσου ανήσυχα όταν υπάρχει κάποια ελεύθερη σκέψη και φωνή. Ιδιαίτερα στην περίπτωσή μου, τρέμουν μπροστά στο γεγονός ότι ως πνευματικός δημιουργός έχω ρίξει ρίζες βαθιές μέσα στον ελληνικό λαό, ενώ ως αγωνιστής και πολιτικός ηγέτης σε δύο περιόδους (αρχηγός των Λαμπράκηδων 1963-67 και πρόεδρος του Πατριωτικού Αντιχουντικού Μετώπου 1968-74) απέδειξα τις ικανότητές μου ως ηγέτης μαζών, καθώς και τη θέληση μου να συγκρουστώ και να κλονίσω πολλά φρούρια εξουσίας, ανεξάρτητα από το καμουφλάζ που χρησιμοποιούν για να ξεγελάσουν τον απληροφόρητο και ανύποπτο λαό.

Αυτή η θέλησή μου δεν έσβησε με τον καιρό. Γι΄αυτό δεν έπαψα –όταν το έκρινα σκόπιμο- να επιχειρώ εξόδους και εφόδους σ΄όλα τα μέτωπα και στη συνέχεια να υποχωρώ και να κλείνομαι μέσα σ΄αυτό το απόρθητο φρούριο της πίστης μου, περιμένοντας καλύτερες μέρες. Δηλαδή την αφύπνιση του μαζικού κινήματος με την επαναδραστηριοποίηση της Αριστεράς και του Πολιτισμού.

Απογυμνωμένος από κάθε σχέση με κάθε είδους και μορφής αντιλαϊκή εξουσία, ριζωμένος πάνω στο βράχο του τόπου που γεννήθηκα και έζησα, δεν έπαψα ούτε για μια στιγμή να εκπέμπω σήματα, να γεννώ και να σπέρνω σπόρους, να συντελώ στο μέτρο των δυνατοτήτων μου, για να μη σβήσει η ελπίδα, να μην εκμηδενιστεί η προαιώνια σχέση του Έλληνα με την Ελευθερία, να μην περάσει, τέλος, καμμιά μορφή ανθελληνικής και αντιλαϊκής Εξουσίας.

Αν το θελήσουν οι Θεοί του Ολύμπου, και πρώτος ο Διόνυσος και μετά ο Καρυωτάκης –σύμβολο όλων των Ελλήνων ποιητών-, μπορεί πριν σταματήσει να με λούζει το εκτυφλωτικό φώς του αττικού ουρανού και της Ακρόπολης που έχω μόνιμα απέναντί μου, να ευτυχήσω να ξαναδώ τις πολύχρωμες στρατιές των ελεύθερων Ελλήνων να προχωρούν τραγουδώντας στο δρόμο που χάραξαν με το αίμα τους οι καλύτεροι των Ελλήνων, σύντροφοί μου των μεγάλων εθνικών και δημοκρατικών αγώνων, στο δρόμο της Εθνικής μας Αναγέννησης στα τελευταία πενήντα χρόνια.

Αν το ξαναζήσω θα το θεωρήσω ευλογία των Θεών.

Αν όχι, και πάλι θα φύγω ήσυχος και ευτυχής γιατί έμεινα ως το τέλος πιστός στις Μεγάλες Σκιές με την εκτυφλωτική λάμψη, και ανάμεσά τους στον Καρυωτάκη και στον Διόνυσο.

Αθήνα, 11.12.94

Μίκης Θεοδωράκης